24 tiết khí
Xuân, Hạ, Thu, Đông, gọi tên bốn mùa
Chúng ta vẫn biết thế giới có bốn mùa trong một năm, nhưng mấy ai nhận ra thời điểm nào là bắt đầu của một mùa.
Xuân, Hạ, Thu, Đông, những biến chuyển trong mùa là như thế nào? Tại sao mùa này lại nóng và mùa kia lại lạnh?
Ngoại trừ những người làm nông, chỉ cần ngửi mùi gió họ sẽ biết được mùa màng, còn phần lớn chúng ta không nhạy cảm với mùa đến vậy. Tuy thế, bốn mùa và thời tiết là một phần không nhỏ trong cuộc sống chúng ta, nó ảnh hưởng đến sinh hoạt và nếp sống khi có sự thay đổi từ xuân sang hạ, từ thu sang đông, từ nóng sang lạnh, từ khô hạn, sang mưa rào…
Ở Trung Quốc tồn tại một loại lịch mặt trời, quy định cứ năm ngày là một hậu, ba hậu là một tiết khí, mỗi năm có bảy mươi hai hậu, tức là có hai mươi bốn mốc tiết khí chính, dùng để xác định mùa, hỗ trợ cho việc trồng trọt. Các tiết khí rơi xấp xỉ vào cùng một ngày, hoặc xê dịch một ngày, theo mọi năm dương lịch.
24 tiết khí được chia làm bốn loại:
Biểu thị sự nóng lạnh thay đổi cho nhau có 8 tiết khí: Lập xuân, Xuân Phân; Lập Hạ, Hạ chí; Lập thu, Thu Phân; Lập Đông, Đông Chí.
Biểu thị cho nhiệt độ thay đổi có 5 tiết khí: Tiểu Thử, Đại Thử, Xử Thử, Tiểu Hàn, Đại Hàn.
Biểu thị cho sự liên quan đến mưa, nước có 7 tiết khí: Vũ Thủy, Cốc Vũ, Bạch Lộ, Hàn Lộ, Sương Giáng, Tiểu Tuyết, Đại Tuyết.
Biểu thị cho sự vật, hiện tượng có 4 tiết khí: Kinh Trập, Thanh Minh, Tiểu Mãn, Mang Chủng.
Bảng tóm tắt 24 tiết khí:
Giải nghĩa từng tên gọi:
1- Lập Xuân : Tiết Lập Xuân có thể rơi vào ngày 04 hoặc ngày 05 tháng 02 Dương Lịch hàng năm. Hàm ý của nó đã bắt đầu bước vào Mùa Xuân. Mà Xuân về thì vạn vật khôi phục trở lại, bừng lên sức sống mãnh liệt. Một năm, bốn mùa bắt đầu từ đó.
2- Vũ Thủy : Tiết Vũ Thủy có thể rơi vào ngày 19 hoặc ngày 20 tháng 02 Dương Lịch hàng năm. Lúc này gió Xuân thổi khắp nơi, băng tuyết tan, không khí ẩm thấp, nước mưa nhiều nên gọi là Vũ Thủy.
3- Kinh Trập : Tiết Kinh Trập có thể rơi vào ngày 06 hoặc ngày 07 tháng 3 Dương Lịch hàng năm . Lúc này tiết khí biểu thị sau Lập Xuân, thời tiết ấm dần lên, sấm Mùa Xuân bắt đầu rền vang, các loại động vật và côn trùng náu mình ngủ Đông tránh rét đã bắt đầu tỉnh dậy hoạt động, sinh nở, nên gọi là Kinh Trập. 
4- Xuân Phân : Tiết Xuân Phân có thể rơi vào ngày 21 hoặc ngày 22 tháng 3 Dương Lịch hàng năm. Vào ngày này Mặt Trời ở trên Xích Đạo. Đây là điểm giữa của 90 ngày Mùa Xuân, vào ngày này ngày và đêm ở Bán cầu Nam và Bán cầu Bắc như nhau nên gọi là Xuân Phân. Sau ngày này vị trí chiếu thẳng của Mặt Trời hướng dần lên phía Bắc bán cầu nên ngày sẽ dài, đêm ngắn. Do đó Xuân Phân có thể gọi là khởi đầu Mùa Xuân ở Bắc bán cầu, ở đây cây cỏ đã qua cái rét của Mùa Đông , bước vào giai đoạn phát triển dưới nắng ấm của Mùa Xuân.
5- Thanh Minh : Tiết Thanh Minh có thể rơi vào ngày 05 hoặc 06 tháng 4 Dương Lịch hàng năm. Thời điểm này khí hậu ấm áp, mát mẻ, cây cỏ bắt đầu đâm chồi nảy lộc, vạn vật bước vào thời kỳ sinh trưởng.
6- Cốc Vũ : Tiết Cốc Vũ có thể rơi vào ngày 20 hoặc ngày 21 tháng 4 Dương Lịch hàng năm. (Từ Cốc Vũ này có nhiều người và nhiều Lịch hiểu và giải thích khác nhau. Có Lịch luận là Vũ Thủy sinh ngũ cốc, do Vũ Thủy tưới ướt mặt đất nên ngũ cốc được sinh trưởng… Có nhiều người giải thích Cốc Vũ là mưa cho lúa Xuân Hè trỗ: “Cốc là lúa, Vũ là mưa ”. Một số Lịch thì giải thích rằng trên các Lịch thường ghi hai từ Cốc Vũ bằng Hán tự : Cốc đây là lũng, suối ,là hang núi chứ không phải Cốc là lúa ; còn Vũ là mưa là thỏa ý rồi . Ý nói đây là quãng thời gian có nhiều trận mưa lớn, chảy ngập hang cốc, suối sông, khe núi. Mà mưa vào thời điểm này thường có sấm sét nên cung cấp đạm tự nhiên cho lúa được tươi tốt thêm…
7- Lập Hạ : Tiết Lập Hạ có thể rơi vào các ngày 06 hoặc 07 tháng 5 Dương Lịch hàng năm. Đây là thời điểm khởi đầu Mùa Hạ, từ lúc này vạn vật phát triển mạnh mẽ. Lập Hạ là một tiết khí quan trọng có nhiệt độ tăng lên rõ rệt, nắng nóng sắp đến gần, mưa bão sấm nhiều, cây cỏ phát triển nhanh.
8- Tiểu Mãn : Tiết Tiểu Mãn có thể rơi vào ngày 21 hoặc ngày 22 tháng 5 Dương Lịch hàng năm. Hai từ này cũng có những sự giải nghĩa khác nhau. Có Lịch giải nghĩa : đó là lúc những cây trồng thu hoạch vào Mùa Hạ như đại mạch, lúa mì… đã có hạt chắc mẩy nhưng chưa chín hẳn nên gọi là Tiểu Mãn. Có người giải thích “ Tiểu Mãn là lũ nhỏ trong Mùa Hạ …”
9- Mang Chủng : Tiết Mang Chủng có thể rơi vào ngày 06 hoặc 07 tháng 6 Dương Lịch hàng năm . Có Lịch giải nghĩa : lúc này thích hợp với việc gieo hạt các loại ngũ cốc có mang vỏ nhọn như lúa, kê, cao lương, nếu qua thời kỳ này mới gieo các hạt ngũ cốc có vỏ trưởng thành sẽ không tốt. Có người giải thích Mang Chủng là “Măng hiện, là thời kỳ các loại măng phát triển”.
10- Hạ Chí : Tiết Hạ Chí có thể rơi vào ngày 21 hoặc ngày 22 tháng 6 Dương Lịch hàng năm. Khi Mặt Trời ở điểm Hạ Chí, ánh nắng hầu như chiếu thẳng trên bầu trời Chí tuyến Bắc. Lúc giữa trưa Mặt Trời ở vị trí cao nhất. Vào ngày này ở Bắc bán cầu ngày dài đêm ngắn, bắt đầu vào thời kỳ nóng bức, vạn vật sinh sôi phát triển mạnh mẽ. Qua Hạ Chí, Mặt Trời dần dần chuyển về hướng Nam, ngày của Bắc bán cầu rút ngắn hơn và đêm lại dài thêm.
11- Tiểu Thử : Tiết Tiểu Thử có thể rơi vào ngày 07 hoặc 08 tháng 7 Dương Lịch hàng năm. Đây là thời điểm thời tiết đã rất nóng nhưng vẫn chưa phải là lúc nóng nhất nên gọi là Tiểu Thử.
12- Đại Thử : Đại Thử có thể rơi vào ngày 22 hoặc ngày 23 tháng 7 Dương Lịch hàng năm. Đại Thử là Tiết Khí nóng nhất trong năm , từ trước và sau Trung phục ngày thứ tư sau Hạ Chí , nhiệt độ nhiều nơi đã tăng đến đỉnh điểm trên dưới 40 độ C …
13- Lập Thu : Tiết Lập Thu có thể rơi vào ngày 08 hoặc 09 tháng 8 Dương Lịch hàng năm. Đây là thời điểm bắt đầu vào Mùa Thu, những loại cây như nhãn, bưởi ,thị… ra hoa vào Mùa Xuân, đến Mùa Thu thì chín muồi . Vào thời kỳ này nóng nực đã dần dần giảm xuống, thời tiết mát mẻ, gió mát trăng thanh… Mùa của tình yêu đôi lứa ,cưới hỏi, tế lễ…
14- Xử Thử : Tiết Xử Thử có thể rơi vào ngày 23 hoặc ngày 24 tháng 8 Dương Lịch hàng năm. Lúc này cái nóng bức của Mùa Hạ đã bắt đầu hết dần. Nó là điểm chuyển ngoặt của nhiệt độ hạ xuống, làm cho khí hậu trở nên mát mẻ, biểu thị cho sự nóng nực đã chấm dứt.
15- Bạch Lộ : Tiết Bạch Lộ có thể rơi vào ngày 08 hoặc ngày 09 tháng 9 Dương Lịch hàng năm. Lúc này thời tiết chuyển mát hẳn, ban đêm se se lạnh, đã có sương rơi, sáng sớm thấy hơi nước, hơi sương đọng trên ngọn cỏ như mưa móc.
16- Thu Phân : Tiết Thu Phân có thể rơi vào ngày 23 hoặc 24 tháng 9 Dương Lịch hàng năm. Đây là thời điểm giữa Mùa Thu, ngày Thu Phân cũng giống như ngày Xuân Phân, ánh nắng gần như chiếu thẳng trên Xích Đạo nên ngày và đêm dài như nhau. Từ ngày này trở đi vị trí chiếu của ánh nắng sẽ chuyển dần từ Xích Đạo đến Nam bán cầu, nên ở Bắc bán cầu bắt đầu ngày ngắn, đêm dài.
17- Hàn Lộ : Tiết Hàn Lộ có thể rơi vào ngày 08 hoặc ngày 09 tháng 10 Dương Lịch hàng năm. Sau Bạch Lộ khí trời đã se lạnh, bắt đầu có sương, thì đến Hàn Lộ sương càng nhiều hơn, cái lạnh cũng lạnh thêm. Sáng sớm thấy trên ngọn cỏ sương ướt đầm như vừa mới mưa xong.
18- Sương Giáng : Tiết Sương Giáng có thể rơi vào ngày 23 hoặc ngày 24 tháng 10 Dương Lịch hàng năm. Thời tiết chuyển lạnh hẳn, đêm có sương rơi nhiều nên gọi là sương giáng, nguy hại hơn là bắt đầu có sương muối rơi.
19- Lập Đông : Tiết Lập Đông có thể rơi vào ngày 07 hoặc ngày 08 tháng 11 Dương Lịch hàng năm. Đây là ngày đầu tiên của Mùa Đông, mùa lạnh nhất của năm, vạn vật đang lo tích trữ chống giá lạnh.
20- Tiểu Tuyết : Tiết Tiểu Tuyết có thể rơi vào ngày 22 hoặc ngày 23 tháng 11 Dương Lịch hàng năm. Khí trời đã lạnh thêm, bắt đầu có tuyết rơi nhưng còn ít nên gọi là Tiểu Tuyết.
21- Đại Tuyết : Tiết Đại Tuyết có thể rơi vào ngày 07 hoặc ngày 08 tháng 12 Dương Lịch hàng năm. Đến kỳ tuyết rơi nhiều, các dòng sông dần tích tuyết nhiều hơn, phương Bắc đã bước vào mùa lạnh giá.
22- Đông Chí : Tiết Đông Chí có thể rơi vào ngày 21 hoặc ngày 22 tháng 12 Dương Lịch hàn năm. Ngày Đông Chí này ánh nắng gần như chiếu thẳng trên chí tuyến Nam, tại Bắc bán cầu ngày ngắn nhất ,đêm lại dài nhất. Các nhà Thiên Văn cho rằng ngày này khởi đầu của Mùa Đông ở Bắc bán cầu, ở đó mới bắt đầu bước vào mùa lạnh.
23- Tiểu Hàn : Tiết Tiểu Hàn có thể rơi vào ngày 05 hoặc ngày 06 tháng 01 Dương Lịch hàng năm. Sau ngày này bắt đầu bước vào mùa lạnh , nhưng giá lạnh vẫn chưa đến cực điểm nên gọi là Tiểu Hàn.
24- Đại Hàn : Tiết Đại Hàn có thể rơi vào ngày 20 hoặc ngày 21 tháng 01 Dương Lịch hàng năm. Đại Hàn có nghĩa là giá lạnh đến cực độ, rét thấu xương. Trước và sau Đại Hàn là những ngày lạnh nhất trong năm. Hết Đại Hàn đến Lập Xuân thời tiết lại ấm dần lên. Đền lúc này Trái Đất đã quay quanh Mặt Trời được một vòng, hoàn thành một chu kỳ gọi là một năm.
Thật ra trong thời đại hiện nay, việc dự báo thời tiết đã không còn là vấn đề quá lớn, nên loại lịch 24 tiết khí không còn thông dụng nữa. Lịch 24 tiết khí cũng chỉ là một trong những loại lịch sơ khai nghiên cứu về Thiên Văn học, về chuyển động của Mặt trời ảnh hưởng đến cuộc sống. Tuy thế, việc nắm bắt được những thay đổi khí trời vốn là một điều thú vị, là một cách nếm trải xuân, hạ, thu, đông trải qua rõ rệt trong một đời người.
Yên Thảo (Viết và Tổng hợp)
Ảnh: Sưu tầm Internet
